Buğday (Triticum)

Ürün Kodu :
Ürün Kategorisi :	Baklagiller Tahıllar

Buğday (Triticum), buğdaygiller familyasından bütün dünyada ıslahı yapılmış tek yıllık otsu bitki cinsidir. Değişik araştırmacıların yaptıkları araştırmaların ışığında buğdayın gen merkezi olarak Anadolu, Batı İran ve Kafkasya kabul edilir. Karasal iklimi tercih eder. Buğday; un, yem üretilmesinde kullanılan temel bir besin maddesidir. Kabuğu ayrılabileceği gibi kabuğu ile de öğütülebilir. Buğday aynı zamanda çiftlik hayvanları için bir yem maddesi olarak da yetiştirilmektedir. Hasattan sonra atık ürün olarak saman balyası çıkar. Enerji miktarı 1.18’dir. BUĞDAY - Genel Bilgiler Buğday (Triticum), buğdaygiller familyasından bütün dünyada ıslahı yapılmış tek yıllık otsu bir bitkidir. Gen merkezi olarak Anadolu, Batı İran ve Kafkasya gösterilmektedir. Dünyada ekiliş ve üretim bakımından ilk sırada yer almaktadır. Buğday tanesi, uygun besleme değeri, saklama ve işlemesindeki kolaylıklar nedeniyle yaklaşık olarak 50 ülkenin temel besini durumundadır. Buğday tanesinde ortalama % 13 su, % 51 nişasta, % 9 protein, % 2 yağ ve % 1,8 mineral maddeler bulunur. Buğday taneleri tohuma benzemekle beraber aslında birer meyvedir. Meyve kabuğu (perikarp) tohum kabuğu (testa) ile yapışmış durumdadır. Bu tip meyvelere Karyops denir. Tohum kabuğu altında 1-2 sıralı protein tabakası bulunur. Bunu nişastaca zengin olan endosperm (besi doku) takip eder. Besi doku’nun bir ucunda yağ ve protein içeren embriyo bulunur. Buğday’ın bin danesinin ağırlığı 30-50 gr. arasındadır. Taneleri renk bakımından sarı, kırmızı ve beyaza yakın renktedir. Kromozom sayıları ve genom formüllerine göre yapılan sınıflandırmalarda buğdaylar 3 gruba ayrılır; Diploid grup (AA) kaplıca grubu da denir. ( n=14) Tetraploid grup (AABB) makarnalık buğdaylar grubu da denir.(n=28) Heksaploit grup (AABBDD) ekmeklik buğdaylar grubu da denir.(n=42) Her grubun da kavuzlu yada çıplak yarı formları vardır. Buğday nisbeten sıcak ve orta iklimleri sever. Çok sayıda çeşitlerinin olması, ona geniş bir yetişme alanı sağlamıştır. Buğday çimlenmesi için en az 3-4 derece sıcaklık ister. Toprak sıcaklığı 12-15 derece olduğunda ekilen buğday 7-10 günde toprak yüzüne çıkar. Genel olarak buğday kışa dayanıklı bir bitkidir. Buğday her toprakta yetişebilir. Derin, killi, tınlı-killi, humusça zengin topraklarda yüksek verim alınır. Makarnalık buğdaylar ekmeklik buğdaylara göre daha fakir topraklarda yetiştirilebilir. Buğday başta olmak üzere arpa, çavdar gibi serin iklim tahılları kışa dayanıklıdırlar. Kışa dayanıklılık buğday çeşitleri arasında farklıdır. Çeşidin kışa dayanıklılığının önceden bilinmesi, üreticiye doğru tohumluk seçimi imkanı verir. Doğru tohumluk seçimi, şiddetli kış soğuklarında buğdayın don zararından korunmasını sağlar. Buğdayda ekim zamanı çok önemlidir. Uygun ekim zamanı düzenli çimlenme ve çıkış sağlar. Ekim zamanı ve yöntemlerinin seçiminde aşağıdaki konulara dikkat edilmelidir. Ekim Zamanı: Erken veya geç ekim sonucu bitki kışın şiddetli soğuklarından zarar görür. Uygun zamanda ekim bitkinin soğuğa ve kurağa dayanıklılığını artırır. Çukurova ve Ege Bölgesi’nde en uygun ekim zamanı 10 Kasım-15 Aralık arasıdır. Ekim Derinliği: buğday ekimi 5-6 cm derinliğe yapılabilir. Tohumluğun bin tane ağırlığına veya iriliğine bakılır. Derinlik küçük tohumlarda 4-5 cm, iri tohumlarda 5-6 cm olabilir. Toprağın kuru veya tavlı olması da ekim derinliğine karar vermede önemlidir. Ekim Yöntemi: Buğday ekimi, gübre yayıcısı (fırfır) veya mibzerle yapılır. Mibzerle ekim tohumdan tasarruf sağlar. Mibzerle 16-20 kg/dekar tohumluk kullanıldığı halde, yayıcıyla bu oran 30 kg/dekar’ a çıkmaktadır. Yüksek verim için sertifikalı tohumluk kullanılmalıdır. Tohumluk alırken tohumlar özel ambalajlarda olmalı, ambalaj üzerinde etiket bulunmalı ve etiket üzerindeki bilgilere ve uyarılara dikkat edilmelidir. Sertifikalı tohumlar buğday hastalığı olan sürme ve rastığa karşı ilaçlanmış olarak piyasaya arz edilirler. Buğday, gübreye genellikle iyi tepki veren bir bitkidir. Kıyı bölgelerimiz (Ege, Akdeniz, Çukurova) ve Güneydoğu Anadolu’da dekara 14-16 kg. Azot ve 6-8 kg. Fosfor tavsiye edilmektedir. Azotlu gübrenin yarısı ve fosforun tamamı ekimle birlikte taban gübresi olarak (mibzerle verilmesi daha uygundur), Azotlu gübrenin diğer yarısı ise, bölerek veya bir defada, kardeşlenme ve sapa kalkma dönemlerinde üst gübre olarak verilir. Yabancı otlarla mücadele de önemli bakım işlerinden biridir. Özellikle ekim nöbeti uygulanmayan, buğday üstü buğday ekimi yapılan bölgelerde, buğdaygil yabancı otları ve yabani yulaf ayrıca diğer geniş yapraklı yabancı otlar, buğday tarımını etkiler. Verim ve kalite azalması her yıl artarak devam eder. Bu amaçla kullanılacak herbisitler kardeşlenme sonrası, sapa kalkma dönemlerinde kullanılmalıdır. Ülkemizde Buğday sulanmadan yetiştirilmektedir. Kurak geçen yıllarda, sulama imkanı olan bölgelerde, özellikle sapa kalkma ve çiçeklenme başlanğıcında buğday sulanmalıdır. Hastalıklarla mücadele de en önemli bakım işlerinden bir tanesidir. Çiçeklenme döneminde buğdaya arız olan en önemli hastalıklar fusarium, pas ve septoria hastalıklarıdır. Epidemi yıllarında büyük verim kayıplarına neden olur. Dayanıklı çeşit kullanımı bu tip hastalıklara karşı en iyi yöntemlerden biridir. Yeni ıslah edilen ve piyasaya arz edilen çeşitler (SERİ 2013 çeşidimiz) pas hastalıklarını 5-6 yıl tolere eder daha sonra bu hastalığa karşı hassaslaşabilir. Ancak bu kadar çok etmenin hepsine tolerant bir çeşit geliştirilememiştir. Bu nedenle kimyasal mücadele de kullanılmaktadır. Buğdayın en önemli zararlıları Süne, kımıl, zabrus, bambul ve çekirgelerdir. Bu zararlılara karşı bazı bölgelerde ülkesel mücadeleyi Tarım bakanlığı yürütmektedir. Bu konuda (kimyasal veya biyolojik mücadele) teknik teşkilatlardan destek almakta yarar vardır. Yurdumuzda buğday için hasat zamanı bölgelere göre değişmekle beraber Mayıs sonu – Temmuz sonu arasındadır. Tanedeki nem oranı % 13 olduğunda en uygun hasat zamanıdır. Bitkilerin tamamen sarardığı ve danelerin sertleştiği dönemde hasat biçerdöverle yapılır. Hasatta gecikme dane kaybını artırır. Depolanacak buğdayın nem oranı % 13 ü geçmemelidir.

BUĞDAYLARIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ

Buğdayların çeşitli amaçlarla kullanımı sırasında ölçüt olarak kullanılan ve “Teknik Değer Ölçüleri” olarak adlandırılan özellikleri 3 grupta toplanır; - Fiziksel özellikler - Kimyasal özellikler - Fizikokimyasal özellikler Birinci grup özellikleri oluşturan fiziksel özelliklerin başlıcaları;

- Yabancı madde içeriği

- Hektolitre ağırlığı

- 1000 tane ağırlığı

- Sertlik-yumuşaklık

- İrilik ve tekdüzelik

- Renk

- Öğütme yeteneğidir.

1) YABANCI MADDELER

1.1. Genel Bilgi Buğdayların ticaret ve değirmencilik açısından en önemli ölçütlerinden biri de “yabancı madde” içerikleridir. Yabancı madde terimi, örneğin ait olduğu buğday çeşidinin normal büyüklükteki sağlam tanelerinin dışındaki tüm diğer tane ve maddeleri kapsar. Yabancı maddeler kendi aralarında;

a) Değersiz taneler b) Bozuk taneler c) Diğer yabancı maddeler olmak üzere üç alt gruba ayrılırlar.

a) Değersiz taneler terimi; örneğin ait olduğu buğday çeşidinin dışındaki diğer buğday çeşitlerinin tanelerini, cılız ve kırık taneleri ve diğer tahıl tanelerini içine alır.

b) Bozuk taneler küflenmiş, çürümüş, kızışmış, böcek yenikli ve hastalıklı buğday tanelerini belirtmek için kullanılır.

c) Bu tanımların kapsamı dışında kalan yabancı ot tohumları, çavdar mahmuzu, rastık, kavuz, sap, saman, taş, toprak vb. tüm diğer maddeler ise “diğer yabancı maddeler” alt grubunda toplanırlar. Her üç alt gruba dahil olan yabancı maddelerin toplamı ile “genel yabancı maddeler” miktarı belirlenir.

1.2. Analiz için Gerekli Alet-Ekipman

- Laboratuar terazisi

- Pens

1.3. İşlemin Yapılışı 200 g buğday örneği alınır ve yabancı maddeler;

Değersiz Taneler Bozuk Taneler Diğer Yabancı Maddeler

Yabancı tahıl taneleri Çürümüş Ot tohumları

Kırık taneler Küflenmiş Kavuz

Cılız taneler Böcek yenikli Sap, Saman

Hastalıklı Saman Taş, toprak vb.

olarak ayrı gruplar halinde ayıklanıp ayrı ayrı tartılır ve kaydedilir. Kaydedilen değerler ikiye bölünmek suretiyle her grubun buğday örneğindeki % miktarları bulunur. Bu miktarların toplanması ile örnekteki genel (toplam) yabancı madde miktarı belirlenmiş olur.

1.4. Sonuçların Değerlendirilmesi TS 2974 Buğday standardına göre yabancı madde içeriklerine göre ekmeklik buğdaylar şöyle derecelendirilirler. Çizelge 1. Buğdayların Yabancı Madde İçeriklerine Göre Derecelendirilmesi (TS 2974).

2) HEKTOLİTRE AĞIRLIĞI

2.1. Genel Bilgi Buğdayların sınıflara ayrılmasında esas alınan başlıca ölçütlerden biri de hektolitre ağırlığıdır. Genel olarak hektolitre ağırlığı fazla olan buğdaylar üstün değerli olarak kabul edilmektedir. Hektolitre ağırlığı fazla olan buğdayların un verimleri de yüksektir. Buğdayların hektolitre ağırlığı; çeşide, ekim mevsimine ve yetiştirildiği iklime göre değişir. Makarnalık (durum) buğdaylar ekmeklik (aestivum) buğdaylara, yazlık çeşitler kışlıklara, iç bölgelerde yetişenler sahilde yetişenlere oranla daha yüksek hektolitre ağırlığına sahiptirler. Bunun yanısıra; büyük taneler küçüklerden, kısa taneler uzunlardan, ince kabuklular kalın kabuklulardan, sert buğdaylar yumuşaklardan, karın çukuru az olanlar çok olanlardan daha yüksek hektolitre ağırlığına sahip olurlar.

2.2. Analiz için Gerekli Alet-Ekipman Hektolitre Tayin Cihazı (250 ml hacimli ölçü silindirine sahip)

2.3. İşlemin Yapılışı Öncelikle terazinin taşıyıcı dikey mili yerine vidalanır, terazi kolu yerine takılır. Daha sonra kolun bir tarafına madensel ağırlık da içerisinde olmak üzere ölçü silindiri ve diğer tarafına da ağırlık kefesi asılarak terazinin denge durumu kontrol edilir. Sonra, ölçü silindiri terazi kolundan çıkarılıp, kutu üzerindeki yuvasına yerleştirilir. Bıçak ölçü silindiri üzerindeki yerine takılır ve bunun üzerine de silindir şeklindeki madensel ağırlık ile doldurma borusu yerleştirilir. Doldurma borusu buğdayla doldurulur. Bıçak seri bir hareketle çekilerek, bıçak üzerindeki ağırlığın tartı silindirine düşmesi sağlanır. Dolayısıyla oluşan hava boşluğu yardımıyla buğdaylar tartı silindiri içine sabit bir hızla düşerler. Sonra bıçak tekrar yerine takılır ve üst kısımda kalan fazla buğdaylar boşaltılır. Takiben doldurma borusu ve bıçak ölçü silindirinden sökülüp, ölçü silindirindeki buğday aletin terazisinde tartılarak 250 ml buğdayın ağırlığı belirlenmiş olur. Bulunan değerin 400 ile çarpılması suretiyle de örneklenmiş buğday kitlesinin hektolitre ağırlığı bulunur.

2.4. Sonuçların Değerlendirilmesi TS 2974 Buğday standardına göre ekmeklik buğdaylar hektolitre ağırlıklarına göre şöyle derecelendirilirler. Çizelge 2. Buğdayların Hektolitre Ağırlıklarına Göre Derecelendirilmeleri (TS 2974).

Analiz sonucu bulunan değerler Çizelge 2’deki değerlerle karşılaştırılarak örneğin hektolitre ağırlığı bakımından hangi dereceye girdiği belirlenir.

3. BİN TANE AĞIRLIĞI

3.1. Genel Bilgi Bin tane ağırlıklarına göre buğday tanelerinin küçük, orta ya da büyük olduğuna karar verilebileceği gibi tanenin cılız ya da dolgun olduğu hakkında da bir fikir edinilebilir. Genel olarak, bin tane ağırlığı fazla olan buğdayların un verimlerinin de yüksek olduğu kabul edilir. Bu özellik öncelikle çeşide ve iklim koşullarına bağlı olarak değişir. Sert buğdayların bin tane ağırlığı yumuşaklardan daha fazladır. Olumu çabuklaştıran havalar tanede nişasta toplanmasını ve olgunlaşmayı güçleştirdiğinden bin tane ağırlığını düşürürler. Aynı bir çeşide ait buğdaylardan bin tane ağırlığı yüksek olan buğdaylarda genellikle nişasta oranı yüksek, protein oranı düşüktür. Objektif bir karşılaştırma imkanı sağlayabilmek amacıyla buğdayların bin tane ağırlıkları kuru madde üzerinden hesaplanır.

3.2. Analiz için Gerekli Alet-Ekipman - Tahtadan yapılmış ve üzerine yerleştirilmiş bir metal levhada 500 tane oyuk bulunan kutu - Laboratuar terazisi

3.3. İşlemin Yapılışı Bin tane ağırlığı; yabancı maddesi temizlenmiş buğdaydan seçmeden 500 tane sayıp tartmakla bulunduğu gibi, 15 g tartıp içindeki tane miktarını saydıktan sonra orantı yoluyla da hesaplanabileceği gibi doğrudan 1000 tane sayma aleti vasıtasıyla da belirlenebilir. Bunun için tahtadan yapılmış ve üzerine yerleştirilen metal levhada 500 tane oyuk bulunan kutu kullanılır. Ancak, çalışmalarda hesap hatalarının önüne geçmek için sonuçlar kuru madde üzerinden verilmelidir.

Örnek Sayılan 500 tane buğdayın ağırlığı 15,30 g gelmiş olsun. Buna göre; Örneğin 1000 tane ağırlığı 15,30  2 = 30,60 gramdır. Buğdayın nem içeriği % 10 olduğu varsayılırsa; 100 g’da 10 g nem bulunursa 30,6 g’da  =3,06 g. nem vardır. Dolayısıyla, kuru madde esasına göre bu buğday örneğinin 1000 tane ağırlığı: 30,60-3,06 = 27,54 gramdır.

4. SERTLİK- YUMUŞAKLIK

4.1. Genel Bilgi Keskin bir bıçakla kesilen buğdaylarda kesit koyu kahve renkte ve cam gibi parlak bir görünümde ise sert buğday, unsu (beyaz ve mat) görünümde olduğu takdirde ise yumuşak buğday olarak adlandırılır. Sertlik ve yumuşaklık öncelikle çeşide bağlı bir özellik olmakla birlikte, iklim koşulları ve uygulanan kültürel işlemlerden de etkilenir. Özellikle sert buğdaylarda iklim koşullarına bağlı olarak bazı taneler kısmen unsu, kısmen camsı yapıda olabilirler ki bu tip taneler “dönme” olarak adlandırılırlar. Sertlik-yumuşaklık nispeti gerek işleme, gerekse bileşim bakımından önemli bir faktördür. Sert buğdayların irmik verimleri yüksek olmakla birlikte kırma ve öğütme işlemleri sırasında daha fazla enerji sarfını gerektirirler.

4.2. Analiz için Gerekli Alet-Ekipman Bu analiz için, delikli levhalar arasında bıçağı bulunan bir alet kullanılır. Levhalar üzerinde buğdayların dikine veya yatık olarak girebileceği 50 tane yuva vardır. Bu aletlerden en çok kullanılanı “GROBACKER” kesit aletidir.

4.3. İşlemin Yapılışı Aletin bıçağı ağız tarafı içe bakacak şekilde açılır (dışarı çıkarılır). Alete her deliğine bir buğday tanesi gelecek şekilde örnekler yerleştirilir. Daha sonra aletin özel tahtası ile üst kısmı kapatılarak deliklere yerleştirilmiş buğday taneleri bıçakla kesilir. Bıçak çıkartılmadan bıçağın üzerinde kalan buğdayların üst yarıları alet ters çevrilerek boşaltılır. Takiben bıçak ve üstteki delikli kısım açılarak alt bölümden ayrılır. Buğday tanelerinin kesilmesi sonucu alt kısımda kalan yarılarının kesit görünümleri incelenip camsı, unsu ve dönme taneler sayılır.

4.4. Sonuçların Değerlendirilmesi Elde edilen sonuçlar 2 ile çarpılmak suretiyle her bir grubun % oranları belirlenir. Ekmeklik buğdaylar için sert, yumuşak ve dönme tanelerin doğrudan % oranları verilir.

5. İRİLİK VE YEKNESAKLIK

5.1. Genel Bilgi Özellikle değirmencilik açısından önemli bir ölçüttür. Değirmencilikte buğdayın kolay öğütülmesi için belirli irilikte buğdayların kitlede çoğunluğu oluşturması yani buğdayların irilik bakımından yeknesak bir yapıda olması istenir. Tane iriliği ve şekli ile un verimi arasında bir ilişki vardır. Un verimi ile tane iriliği arasındaki korelasyon katsayısı +0,957 olarak hesaplanmıştır.

5.2. Analiz için Gerekli Alet-Ekipman İrilik tayininde delik aralığı 2,2 – 2,5 ve 2,8 mm elekleri olan elek takımı kullanılır (“Steinecker” eleği).

5.3. İşlemin Yapılışı Delik aralığı en büyük olan (2,8 mm) elek en üste gelecek şekilde sıralanan elek takımına 100 g yabancı maddelerinden ayrılmış örnek koyulur ve 3 dakika süreyle elenir.

5.4. Sonuçların Değerlendirilmesi Eleme sonucu her eleğin üstünde kalan buğdaylar ayrı ayrı tartılır. Ayrıca elek altında kalan ve “elek altı” olarak adlandırılan kitlede tartılır. Birbirine komşu iki elek üstünde kalan buğdayların ağırlıkları toplamı % 75’den fazla olan buğday kitleleri yeknesak (homojen) olarak kabul edilirler.

Ürünler

Buğday (Triticum)